Towarzystwo Chrystusowe dla Polonii Zagranicznej (łac. Societas Christi pro Emigrantibus Polonis; ang. Society of Christ Fathers), popularnie: chrystusowcy (SChr, TChr), jest zgromadzeniem zakonnym na prawach papieskich, którego członkami są kapłani i bracia, o ślubach prostych (członkowie składają śluby czasowe, a następnie wieczyste: czystości, ubóstwa i posłuszeństwa).

Zgromadzenie założył 8 września 1932 roku kard. August Hlond, Prymas Polski, przy dużym współudziale ks. Ignacego Posadzego (założyciel Sióstr Misjonarek Chrystusa Króla) w Potulicach koło Nakła. Kard. A. Hlond przygotował też Konstytucje Zgromadzenia. Wspólnota otwarła własne seminarium duchowne oraz domy w Gnieźnie (1933), Poznaniu i Puszczykowie (1935), Dolsku (1937), a także wydawnictwo z zakładami poligraficznymi w Potulicach. Już w 1933 roku rozpoczęto wydawanie dwumiesięcznika poświęconego duszpasterstwu wśród Polaków na wychodźstwie pt. „Głos Seminarium Zagranicznego”, a od 1936 roku miesięcznika biblijno-liturgicznego pt. „Msza Święta”, następnie kwartalnika hagiograficznego pt. „Cześć Świętych Polskich”. Pierwsi chrystusowcy wyjechali do pracy duszpasterskiej wśród Polonii w 1937 roku do Paryża i Londynu, a w 1938 do Estonii. Liczba członków Zgromadzenia wzrosła w 1939 roku z 40 do 184.

W czasie II wojny światowej chrystusowcy pracowali oficjalnie w Bydgoszczy i w Generalnej Guberni, natomiast konspiracyjnie posługiwali w rejonie Pyzdr i Ostrowa Wielkopolskiego oraz na terenie Niemiec jako robotnicy wśród osób wywiezionych na przymusowe roboty. Za pozwoleniem władz okupacyjnych byli też kapelanami w obozach przejściowych. W tym okresie zginęło 26 członków Zgromadzenia, a po tajnych studiach teologicznych w Krakowie wyświęcono 43 nowych kapłanów. Po wybuchu II wojny światowej Dom Główny w Poznaniu i Dom Macierzysty w Potulicach zostały zajęte przez Niemców, Zgromadzenie utraciło cały swój majątek.

Po wojnie odzyskano jedynie zniszczony dom na Ostrowie Tumskim w Poznaniu oraz dom w Puszczykowie. Od tej pory Dom Główny w Poznaniu stał się centrum Zgromadzenia. Powracający z rozproszenia wojennego chrystusowcy jako pierwsi włączyli się w pracę duszpasterską na Pomorzu Zachodnim. Ks. Florian Berlik TChr 6 maja 1945 roku odprawił pierwszą Mszę Świętą w powojennym Szczecinie. Następnie swoją działalnością duszpasterską objęli tereny od Pyrzyc po Kamień Pomorski i Trzebiatów. Do dziś, mimo przekazania diecezji wielu parafii, chrystusowy obsługują 18 placówek w archidiecezji szczecińskiej, pracują też w archidiecezjach gdańskiej i wrocławskiej oraz w diecezji koszalińskiej.

Wyjazd do polonijnej pracy duszpasterskiej był po wojnie bardzo utrudniony. Bywały wielkie trudności z uzyskaniem paszportu, jednak nawet wtedy chrystusowy podejmowali posługę duszpasterską na emigracji. Aby zapewnić stały dopływ kandydatów do kapłaństwa, już w 1945 roku w Poznaniu otwarto bursę dla gimnazjalistów, którą po roku przekształcono na Niższe Seminarium Duchowne. Istniało ono z przerwą do 1962 roku. Powrócono również do koncepcji utworzenia własnego Wyższego Seminarium Duchownego. Studium filozofii powstało w 1948 roku w Ziębicach, a dwa lata później otwarto studium teologii w Poznaniu.

W 1948 roku, dokładnie 22 października, w Warszawie zmarł Założyciel Towarzystwa Chrystusowego kard. August Hlond, Prymas Polski. W 1964 roku Zgromadzenie uzyskało zatwierdzenie Stolicy Apostolskiej, kolejne lata to szybki rozwój struktur zakonnych, a w następnych powstają nowe liczne placówki. Po „odwilży” 1957 roku, kiedy łatwiej można było otrzymać paszporty, Zgromadzenie na szerszą skalę podejmowało misję zagraniczną. Księża i bracia zakonni wyjeżdżali do nowych krajów, na inne kontynenty, podejmując tam pracę duszpasterską. W 1976 roku Zgromadzenie posiadało już 124 domy zakonne i ośrodki duszpasterskie, prowadziło duszpasterstwo parafialne w 34 placówkach na Pomorzu Zachodnim i na Dolnym Śląsku oraz w 84 placówkach za granicą; liczyło już 373 członków (w tym 217 kapłanów). Pod jurysdykcję Zarządu Generalnego w Poznaniu podlegało 6 zagranicznych prowincji: amerykańska – z siedzibą w Sterling Heights (Michigan), brazylijska – z siedzibą w Kurytybie, australijska – z siedzibą w Sydney, angielska – z siedzibą w Londynie, francuska – z siedzibą w Hesdingneul-les-Bethune (obecnie w Aulnay-sous-Bois) i niemiecka – z siedzibą w Essen.

Aktualnie (stan na dzień 2 kwietnia 2011 r.) zgromadzenie liczy 458 członków, w tym 393 kapłanów, 20 braci zakonnych, 37 kleryków i 8 nowicjuszy, realizuje swoją misję w 6 prowincjach zagranicznych oraz w części obejmującej Polskę oraz tzw. Delegaturę Wschodnią; razem w 20 krajach (Polska, Brazylia, USA, Kanada, Australia, Nowa Zelandia, Francja, Hiszpania, Niemcy, Holandia, Włochy, Węgry, Wielka Brytania, RPA, Irlandia Pn., Islandia, Ukraina, Białoruś, Kazachstan i Rumunia).

Dom Główny Zgromadzenia oraz Kuria Generalna znajduje się w Poznaniu. Wyższe Seminarium Duchowne Towarzystwa Chrystusowego ma swoją siedzibę w Domu Głównym, kształci kleryków z Polski, ale także z krajów, gdzie osiedlają się Polacy (USA, Brazylia, Niemcy, Ukraina, Białoruś). Kandydaci do kapłaństwa najpierw odbywają roczny nowicjat w Mórkowie koło Leszna, a następnie przez 6 kolejnych lat kontynuują formację w seminarium duchownym. Kandydaci na braci zakonnych po aspirandacie i nowicjacie odbywają kilkuletni juniorat. Formacja intelektualna członków Zgromadzenia oprócz studiów filozoficzno-teologicznych  obejmuje także problemy duszpasterstwa emigracyjnego i naukę języków obcych. Biblioteka Seminaryjna im. ks. Jana Jabłońskiego TChr w Poznaniu gromadzi materiały (szczególnie prasę emigracyjną, m.in. cenny zbiór prasy Jana Kowalika) do dziejów emigracji polskiej.

Opracowano na podstawie:

• F. Berlik, Historia Towarzystwa Chrystusowego dla Wychodźców 1932-1939, Poznań 1987.
• B. Kołodziej, Dzieje Towarzystwa Chrystusowego dla Wychodźców 1939-1948, Poznań 1983.
• B. Kołodziej, Opieka duszpasterska nad Wychodźcami polskimi do roku 1939, Poznań 2003.
• W. Necel, Il carisma della Societa di Cristo per gli emigranti Polacchi, Roma 1988.
• Ks. Ignacy Posadzy TChr. 40 lat Towarzystwa Chrystusowego, w: W służbie Kościoła Poznańskiego, red. L. Bielerzewski, Poznań 1974, s. 393-419.
• Z. Kaczmarek, Chrystusowcy, w: Encyklopedia Katolicka, t. 3., red. R. Łukaszyk, L. Bieńkowski, F. Gryglewicz, Lublin 1995, kol. 337-338.
• Rocznik Towarzystwa Chrystusowego 2011, red. Sekretariat Generalny, Poznań 2010.

oprac. ks. dr Marek Grygiel TChr